زندگینامه اریش کستنر :: ترجمه: شاپور چهارده‌ چریک

اریش کستنر در تاریخ ۲۳ فوریه ۱۸۹۹ در شهر درسدن بدنیا آمد و در تاریخ ۲۹ ژوئن ۱۹۷۴ در مونیخ دیده از جهان فرو بست.
اریش کستنر به علت فعالیت‌های سیاسی مجبور بود که نوشته‌هایش را غالبا با اسم مستعار منتشر کند، اسامی مستعاری که وی استفاده می‌کرد، عبارت بودند از:  Melchior Kurtz ملشیور کورتس، Robert Neuner، روبرت نوینر و غیره.

پدر کستنر به شغل زین دوزی اشتغال داشت. خود وی نخست در سمینار مخصوص تعلیم و تربیت معلم شرکت کرد ، ولی در سال ١٩١٧ و در بحبوحه‌ی  جنگ اول جهانی به عنوان سرباز به جبهه های جنگ فرستاده شد. در جبهه‌ی جنگ به بیماری قلبی دچار گشته و در حالی که به شدت ضعیف و بیمار شده بود، به خانه بازگشت. بعد از بازگشت از جبهه های جنگ نخست در یک بانک شروع به کار کرد و سپس دبیر یک نشریه شد، ولی وی به این هم قانع نبود و تصمیم گرفت که به تحصیل در رشته‌ی آلمان شناسی بپردازد. وی در شهرهای برلین، رُستُک و لایپزیگ به تحصیل پرداخت و در سال ١٩٢۵ موفق به اخذ درجه دکترا در رشته فلسفه شد. اریش کستنر در اواخر دهه ٢٠ قرن بیستم، مقالا ت تند و انتقاد آمیزی برای یک روزنامه در شهر لا یپزیگ می نوشت، که نگارش این مقالا ت و افکار تند و افراطی چپ وی نهایتاً سبب گشتند تا وی شغل خود را از دست داده و از سال ١٩٢٧ به بعد به عنوان نویسنده‌ی آزاد فعالیت خود را در برلین ادامه دهد. با شروع حکومت جبر و ظلم هیلتری ، ممنوع القلم و تبعید شده و کتابهایش را در جریان کتابسوزان بزرگی از بین بردند و آتش زدند . ولی وی در آلمان ماند و کتابهایش را در خارج از آلمان منتشر می کرد. وی بعد از خاتمه جنگ دوم جهانی و خودکشی هیتلر و تشکیل جمهوری فدرال آلمان، دوباره فعالیتش را در وطن‌اش از سرگرفت و از سال ۱۹۴۵ تا ۱۹۴۸ مسئولیت قسمت ادبی روزنامه “نویه سایتونگ”   در شهر مونیخ را به عهده گرفت. اریش کستنر در سال ١٩۴۶ روزنامه ای مخصوص جوانان به نام “پنگوئن” را انتشار می‌داد و در همین دوران نیز در شهر مونیخ با برنامه‌های سیاسی و کاباره‌های سیاسی نیز همکاری می‌کرد. اریش کستنر مدتی نیز پرزیدنت انجمن قلم در آلمان (غربی) بود و عضو فعال آکادمی زبان و شعر و همچنین آکادمی علوم و ادبیات  در آلمان (غربی) بشمار می رفت. وی در آکادمی هنرهای زیبا در استان بایرن  نیز فعال بود. در سال ۱۹۵۶ جایزه ادبی شهر مونیخ به وی تعلق گرفت و در سال ۱۹۵۹ جایزه صلیب بزرگ آلمان (غربی) را از آن خود کرد.
اریش کستنر در سال ۱۹۵۷ موفق به دریافت جایزه ادبی “گئورگ بوشنر”  گردید. وی معلم اخلاق و منتقد جامعه خویش بود. اریش کستنر ، خود را نوه روشنگری آلمان می دانست. سه اصل زیر برای اریش کستنر دارای اهمیت ویژه ای بود: احساسات متین ، افکار روشن و سادگی کلام.
اریش کستنر به شعر و خصوصاً به لیریک – اشعار غنائی- و داستان نویسی علا قه بسیار داشت و کار ادبی اش را با حکایت ها و داستانهای ساده و کوتاه شروع کرده و خصوصاً در کار سیاسی به فعالیت شدیدی علیه فاشیسم، نازیسم، میلیتاریسم و دیکتاتوری پرداخت. شیوه نگارش خود را نیز به صحبت ها و اصطلا حات روزانه و روزمره ولی با لحنی بسیار انتقادی بسط داد. کستنر با وجودیکه از این زبان استفاده می کرد، ولی در پشت پرده‌ی زبان، به مسائل تعلیمی و تربیتی و انتقادی و اومانیستی می پرداخت.
اریش کستنر در زمینه نگارش رمان، شعر ، داستانهای کودکان، درام نویسی و فیلم نامه نویسی آثار با ارزشی از خود به یادگار گذاشته است.
اریش کستنر فقط برای بزرگسالا ن نمی نوشت. داستانهائی که وی برای کودکان و نوجوانان نوشته، مانند “امیل و کارآگاهان” به بیش از ٣٠ زبان ترجمه شده و چندین فیلم سینمائی از روی آن ساخته شده است. ادامه این داستان، کتاب دیگری است با نام “ امیل و سه دوقلو” .
یکی از ناشران آثار اریش کستنر ، در باره وی چنین می نویسد: “اریش کستنر ، در ۶۰ سالگی گفته بود:
“ نه هر چه که کودکان تجربه می کنند ، صلا حیت و شایستگی آن را نیز دارد که کودکان آن را بخوانند  .
این سخنان مردی بود پخته، سرد و گرم روزگار چشیده و نویسنده ای معروف . هنگامی که کستنر این سخنان را بر لب می آورد، شهامت و شجاعت آن را نیز داشت که از دوران پر درد و رنج طفولیت و خردی خود نیز سخن بگوید. ولی گوئی که او از خود سخن نمی گفت، بلکه از یک آرتور یا آنتون یا امیل نامی حرف می زد.
یادآوری دوران طفولیت و سخن گفتن در باره این دوره برای اریش کستنر، مانند بسیاری از داستانها و قصه هایش ، خود کتاب زندگی است که باید در جوار کتب دیگرش خوانده شود. گرچه کستنر در یکی از کتابهایش با نام  “ موقعی که من پسر بچه کوچکی بودم “ظاهراً به وقایع سالهای ١٨٩٩تا ١٩١۴ اشاره دارد ، ولی این سالها برای وی سالهای مهمی بودند. کستنر بزرگ می شد و رشد می کرد، بدون اینکه مجبور باشد، به مذهبی یا دینی بگرود. دنیای وی ، دنیائی بود، که او در آن همیشه حق به جانب بود . کستنر از همان دوران کودکی و جوانی، انسان با شعور و فهمیده ای بود و تا دوران کهولت نیز همچنان فهمیده و متین و باشعور باقی ماند.
“خِرَد و مادر اریش کستنر ، وی را ساختند”. این حرف را “هرمان کستن” یکی از دوستان و نزدیکان اریش کستنر ، در باره‌ی وی گفته است.
دوران طفولیت و کودکی اریش کستنر از تاریخ ۲۳ فوریه ۱۸۹۹، ساعت ۴ صبح، شروع شده است. این دوران برای وی، حدود پانزده سال به طول انجامید و در تاریخ ۱ آگوست ۱۹۱۴ نیز پایان یافت.  در این روز ، پادشاه آلمان جنگی را شروع کرد، که برای اولین بار جهان را تهدید به نابودی می کرد. ما از این زندگی ، چه درس عبرتی را می توانیم بیاموزیم؟ از یک زندگی ، که از ورای جنگ و نبرد ملل و دول جان سالم به در برده است. هر آنچه باید از این زندگی آموخت، خود مطلبی است که در اشعار و سروده ها و قصه ها و داستانهای اریش کستنر منعکس گردیده است. اریش کستنر روز به روز و سال به سال ، همه این وقایع و اتفاقات را به رشته تحریر در آورده ، تا حتی کوچکترین مطلب نیز از قلم نیفتد. این خود یک موضوع و مطلب اخلاقی است. گرچه اخلاق در کتب و نوشته های وی رنگی از طنز و هجو دارد.
مادر کستنر خیاط بود. بعد ها نیز شغل آرایشگری را فراگرفت، و در هر دو حرفه فعالیت می کرد. زیرا که درآمد یک شغل کفاف زندگی را نمی کرد.
پدر وی نیز به شغل زین دوزی (زین و یراق اسب) اشتغال داشت. وی نیز به اندازه ای مقروض و بدهکار بود که مجبور به بستن مغازه اش گردید و به عنوان کارگر برای دیگران کار می کرد. این ظاهر امر است. داستانی است که همه در باره زندگی و والدین اریش کستنر تعریف می کنند، تا مادرش را نگران نکنند و زندگی اریش کستنر را به خطر نیندازند.
حقیقت امر این است که پدر واقعی اریش کستنر شخصی بود به نام دکتر امیل سیمرمان  Dr.Emil Zimmermann دکتر سیمرمان ، عضو مجمع یهودیان شهر درسدن بود. اریش  کستنر، که کتابهایش را نازی ها در تاریخ ١٠ می ١٩٣٣ به آتش کشیدند ، پسر یک یهودی بود، که در آلمان نازی زندگی می کرد. این اطلاعات را شخصی به نام” ورنر شنایدر” در اختیار ناشر کتابهای اریش کستنر – یعنی فرانتس یوزف گورتس – گذاشته بود.
اریش کستنر هنگامی که از خاطرات دوران کودکی خود تعریف می کند ، و نیز در نامه هائی که به مادرش نوشته بود، از این آقای دکتر همیشه با عنوان “ یک شخص مورد اطمینان و دوست نزدیک خانواده و عمو” اسم می برد. آقای دکتر نیز دورادور مواظب حرکات و اعمال و کردار و گفتار اریش کستنر بود . این “ عمو دکتر ” نه تنها وظیفه و نقش پدری اریش کستنر را به عهده می گیرد، بلکه موقعی که مادرش قصد خود کشی داشته – و گویا وی چندین بار دست به خودکشی زده یا تهدید به خودکشی کرده بوده است – نیز از “ عمو دکتر ” اش کمک و یاری گرفته است.
اریش کستنر در دفتر خاطراتش چنین می نویسد: ” مادرم زندگیش را فدای من کرده است. فقط من . و به همین علت نیز به نظر دیگران و در رابطه با دیگران کمی سرد و خودخواه و خودپسند وغیرقابل تحمل به نظر می آید. او به من همه چیزش را اهدا کرد، هر چه بود و هر چه داشت. و برای دیگران چیزی نمانده بود، جز دستانی تهی، مغرور و با شرف. ولی با وجود این انسانی فقیر. و این مسئله او را متأسف و ناراحت می کرد و باعث می شد که وی رنجور گردد. ”
در این مواقع مادر از همه جا مأیوس و ناراحتش ، وی را ترک می کرد. مادر با عجله و شتاب نامه کوچکی برای پسرش می نوشت و در آن نامه از پسرش خداحافظی می کرد. گوئی که آن دو دیگر هرگز یکدیگر را نخواهند دید و بعد از خانه خارج می شد و به خیابانها و پل ها و رودخانه ها پناه می آورد. پسر موقعی که به خانه می آمد و نامه را می خواند و از قصد مادرش مطلع می شد، وی نیز در جستجوی مادر به خیابانها و پل ها و رودخانه روی می کرد، در جستجوی مادرش، و همیشه نیز وی را می یافت. مادرش غالباً بر لب رودخانه یا بر روی پل ایستاده بود، با رنگی پریده و بدون حرکت به آب رودخانه خیره شده، مانند آن بود که از حرکت آب رودخانه انتظار داشت تا وی را از این همه رنج و غم و محنت باز رهاند و نجاتش دهد. چند بار نیز نتوانست مادرش را بیابد.
اریش کستنر ادامه می دهد : در این مواقع مأیوس و نومید می‌شدم. من می توانستنم قایق هائی را ببینم که قایقرانان از درون آنها با چنگگ های بزرگی در درون آب به دنبال گمشده ای می گشتند. و من مأیوس و نومید به خانه می آمدم و از فرط خستگی به رختخوابم پناه می بردم و خواب مرا درمی ربود. و این بار مادر بود که مرا نجات می داد”.
ما این تصاویر را از زندگی اریش کستنر خوب می شناسیم. او به کرات به این موضوع و این تصاویر در کتابهایش پرداخته است ، موقعی که از سرنوشت کودکانی صحبت می کند ، که ترس و واهمه دارند که مادرعزیزشان را برای همیشه از دست دهند.
اریش کستنر ، در کتاب دیگری با عنوان : “یک پسر نمونه”  می‌نویسد: ““ مادرش بیوه زنی بود بیمار، که انتظاراتش در زندگی برآورده نشده بود . او بیمار بود، بیماری مادرش  “ دل شکستگی “ بود. اگر این پسر هم در زندگی اش وجود نداشت، بدون شک تا حالا مرده بود. همین پسر باعث شده که او- مادرش- تا کنون زنده بماند. دقیقتر بگویم ، نفس بکشد.  مادر برای شرکت های بزرگ دوزندگی می کرد. لباس خواب، لباس زیر، پیراهن، دامن. چه با چرخ خیاطی ، چه با دست. حقوق او را ساعتی حساب می‌کردند. از صبح زود تا آخر شب، گاهی اوقات نیز تمام شب را به دوزندگی مشغول بود. او زندگی نمی کرد، فقط دوزندگی می کرد.”
طبیعی است، که اریش کستنر در این داستان از خاطرات دوران کودکی خود استفاده کرده است. دوران کودکی اش در شهر درسدن آلمان. در همین دوران بود که اریش کستنر ، مجبور بود که شوهر مادرش را نادیده بگیرد، پدر واقعی خود را انکار کند. دلا یل آن هنوز به روشنی درک نشده است. همین مسائل باعث شدند که اریش کستنر احساس کند، که او یتیم بزرگ شده، یا پدرش را از دست داده است. در صورتی که او دو پدر داشته است. یکی پدر واقعی خودش ، که او را عمو دکتر صدا می کردند، و دیگری شوهر مادرش . و همین امر باعث شد تا او روابط احساسی عمیقی با مادرش برقرار کند.
کسی که باعث شد تا اریش کستنر به نگارش کتاب کودکان روی آورد، خانمی بود که ناشر چند جلد از کتابهای وی بوده است. این خانم ادب دوست “یودیت جاکوبسون” بوده، که همسر “زیگفرید جاکوبسون”  بوده است.
اریش کستنر از سال ١٩٢۶ به بعد برای این نشریه “ولت بونه”  مقالات و داستانهای زیادی نوشت. که گاهی کودکان نیز در این داستانها نقشی به عهده داشتند و اریش کستنر نیز درباره کودکان مطالب زیادی می دانست. یودیت جاکوبسون می نویسد، یک بار به اریش کستنر گفتم که شما درباره کودکان مطالب بسیار زیادی می دانید. به خود شجاعت دهید و این یک قدم را بردارید. فقط یک قدم. برای یک بار هم که شده ، دیگر “درباره “ بچه ها ننویسد، بلکه “ برای “ بچه ها بنویسید. اریش کستنر شاعر ، اریش کستنر منتقد ، می توانست مقالات تند و انتقادی بنویسد، او می توانست از سلا حی به نام طنز یا هجو به خوبی استفاده کند .به مسائل ایدئولوژیکی بپردازد علیه حماقت عمومی یا حماقت عموم قلمفرسائی کند. ولی اریش کستنر وقتی که برای بچه ها کتاب می نوشت، آدم دیگری می شد، گوئی که خمیرمایه این اریش کستنر با خمیر مایه اریش کستنر های دیگر تفاوت داشت: اریش کستنر بچه ها ، انسان خوش خلق و خوش اخلا قی بود که همیشه سرحال بود و لبخند بر لب داشت، انسانی بود پدرمأب که همیشه می دانست که دنیای بزرگسالا ن چقدر تاریک و پرمخاطره است.
فرانتس یوزف گورتس می نویسد: وقتی که از او ( اریش کستنر) پرسیدم ، چرا در جوار طنز تلخ اش ، به داستانهای کودکان و نوجوانان نیز می‌پردازد؟ چنین پاسخ شنیدم:
“ حملا تی که من (یعنی اریش کستنر) با نیزه ای که همان قلم ام باشد ، بر علیه تنبلی قلوب و کودنی مغز ها تا کنون تدارک دیده ام، چنان روح و روان مرا خسته می کنند که هر آینه فرصتی به دست می آورم تا اسبم را به آغل برده و علوفه ای جلویش بگذارم، این احساس به من دست می دهد که باید برای بچه ها داستان و قصه بنویسم. این کار بیش از حد به من آرامش می دهد. زیرا  من می دانم و معتقدم که کودکان با نیکی فاصله دارند. و این وظیفه ماست که به آنها آموزش دهیم که چگونه دستگیره‌ی دری را که به اطاق نیکی باز می‌شود با دقت و فراست بچرخانند.“
اریش کستنر ، موقعی که نقش پدران در خانواده را در کتابهایش ترسیم می کند، نقشی کم رنگتر یا کم ارزش تر را برای آنها رقم می زند. وی در یکی از کتابهایش با عنوان “هفت مطلب” درباره پدران چنین می نویسد:
شب هنگام به مادرش ، که او را به رختخواب می برد، گفت: خیلی ناراحتی که پدر جشن تولدت را فراموش کرده است؟
مادر گفت: آخ ، نه ، و همینطور که داشت روی پتو دست می کشید و آن را صاف می کرد، لبخندی بر لبانش نشست. نه ، زیاد اهمیتی ندارد ، خوب پدرت اینطور است دیگر.
پسر گفت: ولی اگر پدر طور دیگری بود، بهتر بود. اینطور نیست؟
مادر بر روی لبه‌ی تختخواب نشست و به پسرش گفت: ولی من هم تو را دارم. عزیزم.
بلی، اریش کستنر آرزو داشت که پدرش “ طور دیگری” باشد.
آیا این جملا ت به شکوه و شکایت و دادخواست شباهتی ندارند؟
رابطه اریش کستنر با مادرش بسیار عمیق بود. این روابط در نامه هائی که آنها گاهی روزانه برای هم می نوشتند، به خوبی به تصویر کشیده شده است.
مراسلا ت اریش کستنر و مادرش سالیان دراز ادامه داشت. این رابطه دراز ، شاید نوعی جانشین برای خوشبختی هرگز کسب نکرده مادرش که “ایدا” نام داشت،  گشته بود. خوشبختی ای که “ایدا” کستنر در زندگی زناشوئی اش هرگز بدست نیاورد. و برای اریش کستنر نیز این رابطه از نوعی بود که برای آن هرگزجانشینی وجود نداشت.
: اریش کستنر در کتاب ” گذر عمر” چنین می نویسد:  و بعد در اطاق خوابش خود را حلق آویز کرد.”
در این کتاب، داستان زندگی پیرمردی به تصویر کشیده می شود ، که همه چیزش را در زندگی از دست داده و باخته است و فقط خاطرات گذشته برایش باقی مانده و یک ویلون که مادرش به او هدیه کرده بود، زمانی که او پسر بچه کوچکی بوده است. از آن زمان تا کنون ، بیش از ۶۰ سال گذشته است. او اینک نزد دخترش زندگی می کند و احساس می کند که سربار زندگی آنها شده است. او حتی از پرداخت کرایه اطاقش نیز عاجز است.
و بعد ادامه می دهد : ” یک روز حدود ظهر از روی نیمکتی که روی آن نشسته بود ، برخاست و به خانه رفت. بقیه، همه سر کار بودند. او گرسنه بود و می‌خواست که چیزی بخورد. کمد آشپزخانه قفل بود. بعد روی لبه پنجره آشپزخانه نشست و گریست. گریه آزارش نداد. . . بعد پولش را شمرد . . . و بعد
خود را حلق آویز کرد. مثل اینکه با این کارش تمام گناهش را پاک می کرد. “ در زندگی این پیرمرد، مردی که زندگی خود را از دست رفته می داند ، آثاری از شخصیت و اعمال و کردار و گفتار “امیل کستنر” – پدرش – دیده می شود. امیل کستنر نیز در زندگی واقعی ، به این مرحله رسیده بود و فشار اقتصادی کمر خانواده اش را خم کرده بود. او نیز یک باراز شدت گرفتاری و بدهکاری مغازه اش را که در آن زین و یراق اسب می ساخته، تعطیل کرده بود.
اریش کستنر در سال ١٩٢٠ در سن بیست سالگی اولین اثرش را چاپ و منتشر کرد. این داستان ” پادگان کودکان” نام داشت. داستان، حکایت نوجوانی است ، که در دبیرستان تنبیه شده و باید در ساختمان دبیرستان بماند، او زندانی شده است. در خانه ، مادرش با مرگ دست به گریبان است. او از زندان مدرسه فرار می کند و به خانه می رود. ورود او به خانه با آخرین لحظات عمر مادرش در هم عجین می شوند. مادر می میرد و او دوباره به دبیرستان بر می گردد و یکی از همشاگردی هایش را، که باعث زندانی شدن او شده بود، خفه می کند.
این داستان، از معدود داستانهای اریش کستنر است ، که او در مجموعه آثارش چاپ کرده و بدون آخر و عاقبت خوش پایان می‌یابد. این از آن جهت نیست، که او با داستانهائی از این دست مخالف باشد، نه. بلکه بیشتر از این جهت که اریش کستنر به عنصر “ خوبی و نیکی” در وجود انسان معتقد است وداستانهائی از این دست با تصویری که او از انسان در سر داشت، مغایرت داشتند.
در زمانی که نازی ها در آلمان حکومت می کردند- ار سال ١٩٣٣ تا سال ۱۹۴۵ – اریش کستنر اجازه فعالیت نداشت. به همین علت وی نیز به ابتکاری دست زده، و آثارش را با اسم مستعار چاپ و منتشر می کرد.
که پیش تر از وی نام بردم. “هرمان کستن”  در باره‌ی کستنر می گفت:  او آن کسی باقی ماند، که از اول هم بود. او با خودش ، با آثارش و اعتقاداتش ، یک دست و یک رنگ باقی ماند. او بالغ می شد، بدون اینکه مجبور به انجام آن چیزی شود، که نمی خواست. این بلوغ را می توان در آرامش و متانت وجودش نیز درک کرد. آرامش و متانتی که وی با آن برای کودکان داستان می نوشت و قصه می گفت. این آرامش و متانت در صورت او نیز منعکس می شد. گاهی نیز چنین به نظر می رسید ، که او باید فرم و زبان خاصی برای نگارش داستان هایش پیدا می کرد. آنطور که از آثارش بر می آید، این کار برای او به نظر سخت و حاد نمی آمد. آثاری که از اریش کستنر به
یادگار مانده، مدتهاست که در زمره “ ادبیات کلا سیک کودکان” وارد گردیده است.
بهتر آن است، که رشته سخن را یک بار دیگر به دست خودِ اریش کستنر بدهیم:
“چه کسی جرئت آن را دارد ، که ادعا کند، که او آن قدر از خویشتن خویش فاصله گرفته است، که زندگی اش را همانند مناظر طبیعی اطرافش می بیند؟ چه کسی هدف و مقصود و منظور وقایع و اتفاقات بی پایانی را می داند. که برای ما اتفاق می افتند ، و زندگی ما را تشکیل می دهند؟ هر کدام از ما همانند ایستگاهی هستیم برای صدها هزار وقایع و اتفاقات و تجارب مختلف. زندگی به صورت نامرئی در پشت صحنه واقعیت اتفاق می افتد. فقط انسان های معدودی می دانند که برای دیگران چه اتفاقی می افتد و از این عده نیز گروه کوچکی هستند که شاعر و نویسنده نام دارند و در ازمنه قدیم همه‌ی آنها را  نیزشاعر می‌نامیدند. در نوشته های آنها، می توان به مفهوم وقایعی پی برد، که به ظاهر بدون رابطه و معنی و مفهوم هستند. در این نوشته ها هر مطلبی مفهومی دارد، گر چه به ظاهر بدون معنی و مفهوم باشد. اتفاق گاهی به صورت سرنوشت ظهور می کند. در میان انبوهی از هرج و مرج، قانون زاده می شود.”