رد پاى زنان در اسطوره ها :: نسیم خلیلی

جست وجوى رد پاى مفقوده زن در میان اسطوره هاى غبار گرفته و بى تاریخ، بى تردید کارى است دشوار و گاه ناشدنى. اما نگاهى عمیق تر به عمق داستان ها نشان مى دهد که باید از لابه لاى رمز ها به واقعیت ها پى برد. پرده ها را پس زد و حقیقت را دید. حقیقتى که در گذر زمان گم شده است. گاستون باشلار Gaston Bachlard جمله جالبى دارد که حیات تاریخى انسان را از پس زمینه اسطوره وار تا به واقعیت تاریخى در بر مى گیرد، او مى گوید: «آدمى صحنه رمز ها است.» رمز هایى که وقتى مى شکافى شان و هسته ها و معنا ها را در مى یابى، جلوه هاى تازه اى از ناگفته ها و خاموشى هاى دیرینه را در برابر نگاهت باز مى تابانند.

اساطیر به عنوان رمزینه وارترین بریده تاریخ بشر مملو از این قبیل تجلیاتند، تجلیاتى که گاه دست و پا بر هم ساییده اند و از پس قرون و سده ها به شکل هاى گونه گون بازمانده و خود را به اکنون رسانده اند و گاه در همان لایه هاى دیرینه سال فسیل شده اند! نگاهى گذرا به انبوهه اساطیر ملت هاى مختلف و مجموعه باور هاى قومى و اندیشه وارشان نشان مى دهد که در گذشته هاى دور عنصر زمین، زایندگى و به دنبال این دو، زن به عنوان نماد این زایندگى تا چه پایه ارزشمند و پرستیدنى بوده است. هومر در نیایش هاى خود چنین آواز سر مى دهد…: «من زمین را مى ستایم، مادر عالم که نشستگاه هاى استوار دارد، جده گرامى که بر خوانش همه موجودات روزى مى خورند… این تویى که مى توانى به مردگان حیات ببخشى و نیز زندگى را از آنان بازگیرى… نیکبخت آنکه تو وى را به نیکخواهى ات بنوازى، براى چنین کسى کشتزار زندگى بسیار بر خواهد داد؛ در صحرا گله هایش فزونى خواهند یافت و خانه اش آکنده از مال و خواسته خواهد شد.»پر بیراه نخواهد بود اگر میل انسان کهن را به تشکیل ساختار هاى مادرسالارانه و همچنین پرستش مادر _ الهه ها در ریشه هاى این تقدیس و بزرگ انگاشتن زمین و سخاوتمندى زاینده اش جست وجو کنیم. تا آنجا که براساس قول پوزانیاس، پلیاد ها هفت خواهرى که به مقام خدایى رسیده اند و صورت فلکى پروین را (که از هفت ستاره تشکیل شده، ساخته اند، در نیایشى براى زئوس زمین را به حق مادر خود مى خوانند: «اى زئوس بزرگ به یارى تو است که زمین برمى دهد. ما به حق او را مادر خود مى خوانیم.»

شاید نمایشنامه «شب هزار و یکم» نوشته بهرام بیضایى تلنگر جالبى باشد براى پیدا کردن گمشده هاى تاریخى در دوردست اساطیر، ماجراى حیات هراس آلود زنى که براى بقاى خویش داستانسرایى مى کند و شاید خویشتن خویشش را در دل همین داستان ها مى کارد تا بعد تر بشکفد و سکوت دیرینه اى را که روى واقعیت ها نشسته است، بشکند. بهرام بیضایى درباره این نمایشنامه و سه زن نهفته در آن تحلیل جالبى دارد که شایسته تامل پژوهشگران است. او در مصاحبه اى مى گوید: «… به نظر من در زمانى نقش زنان از اسطوره ها حذف شده است و نقش آنها به مردان داده شده است» و در ادامه اضافه مى کند: «اسنادى که از گذشته باقى مانده نشان مى دهد دو شخصیت شهرناز و ارنواز «ول معطل» هستند و اصلاً معلوم نیست چه کاره هستند و براى چه هستند؟ در عوض، آنجا دو آشپز به نام هاى «ارمائیل» و «گرمائیل» هستند که هر شب یکى از دو جوان را باید نجات دهند. من تصور مى کنم در نسخه قبلى این داستان، شهرناز و ارنواز این کار را مى کردند و ارمائیل و گرمائیل متعلق به دوره وارد شدن بعضى از تفکرات به فرهنگ ایران است. شهرزاد کسى است که هر شب قصه مى گوید و یک نفر را نجات مى دهد و در واقع طرح داستان ضحاک است.» چنین باورى امید تازه اى است براى پیدا کردن تکه هاى گمشده پازلى ناتمام از گذشته اسطوره وار تاریخ بشریت! نگاهى ظاهرى به اسطوره هاى دینى ایران زمین نشانگر چیرگى عنصر مردانه است. اما شاید بتوان این انگاره را زیر سئوال برد درست زمانى که به جست وجوى راستین رمز ها برخیزیم. در متون مذهبى زردشتى از هفت امشاسپند به عنوان دختران خدا نام برده مى شود. «اسپندارمذ» به معناى مهرورزى افزاینده، بردبارى و فروتنى، «هئوروتات» (خرداد) به معناى رسایى که زایش، بالندگى و خروش آب ها و چشمه ها در ذهن ایرانى یادآور اوست و «امرتات» (مرداد) به معناى بى مرگى و جاودانگى که رویش و بالندگى گیاهان و سبزینگى، نماد باستانى آن است، هر سه عناصرى مونثند و پر بیراه نخواهد بود اگر اردیبهشت یا اشه را هم اصالتاً مونث انگاریم. چرا که مشخصه بارز او زیبایى اوست و باید پذیرفت که از گذشته هاى دور زن مظهر زیبایى قلمداد مى شده است. شاید به تعبیرى این سه امشاسپند از امشاسپندان کلیدى و موثر نباشند اما از آنجا که هسته و بن مایه هر سه آنها مهرورزى و عشق بى آلایش و ازخودگذشتگى و پروراندن و زایندگى است، بى گمان نشانگر نقش محورى آنها در کنه نگاه اسطوره اى خواهد بود. اسپندارمذ به عنوان دختر خدا نقشى جدى در کنه اسطوره باورى این دیانت دارد و در زادروزش جشنى کهن براى زنان برگزار مى شده است. جشنى به نام اسفندگان که ویژه زنان و زمین است. ابوریحان بیرونى در اثر ارزشمند خود «آثار الباقیه عین القرون الخالیه» درباره این جشن باستانى مى نویسد: «این جشن ویژه زنان بوده است و در آن از شوهران خویش پیشکش دریافت مى کرده اند، از این رو آن را جشن مزدبگیران مى خوانده اند.» اسپندارمذ در واقع از زمین نگاهبانى مى کند و از آنجا که زمین مانند زنان در زندگى انسان نقش بارورى و باردهى دارد، جشن اسفندگان براى ارزش نهادن به زنان نیکوکار برگزار مى شود. در گذشته و در برخى نقاط سرزمین ایران در این روز بانوان لباس هاى نو مى پوشیدند، زن هایى که مهربان، پاکدامن، پرهیزگار و پارسا بوده اند و فرزندان نیکى زاده بودند، مورد ارج و تشویق قرار مى گرفتند. در روز جشن اسفندگان، زن ها از مردان خود پیشکش هایى دریافت مى کردند. آنها در این روز از کارهاى همیشگى خود در خانه و زندگى معاف مى شدند و مردان و پسران کارهاى روزانه زنان در خانه را در چنین روزى با شادمانى انجام مى دادند. اکنون نیز زرتشتیان جشن اسفندگان را به نام روز زن و روز مادر جشن مى گیرند و مقام زنان نیکوکار و پاکدامن را گرامى مى دارند.به این ترتیب و با برگزارى این آیین نیکو ایرانیان کهن خاطره شکوهمند عصر زرین مادرتبارى دیرینه خویش را پاس مى داشتند و به یاد مى آوردند که در گذشته اسطوره اى خود، مادر الهگانى را مى پرستیده اند که مظهر حیات و بالندگى بوده اند. باور به این انگاره در برخى مکاتب گاه باعث رونق کشت و زرع و در برخى مکاتب دیگر باعث حرمت نهادن زایدالوصف به خاک و زمین مى شده است تا آنجا که «پیامبرى سرخ پوست از قبیله priest rapids، به پیروانش سفارش مى کرد که زمین را بیل نزنند، زیرا زخمگین کردن و بریدن اندام ها و دریدن و خراشیدن مادر همه ما آدمیان، با کار هاى کشاورزى گناه است» و سلوک ضدکشاورزى اش را چنین بر حق جلوه مى داد: «از من اجازه مى خواهید که زمین را شخم کنید؟ آیا من در شکم مادرم چاقویى فرو مى برم؟ از من اجازه مى خواهید که بیل زنید و سنگ ها بردارید. آیا پوست و گوشت مادرم را مى درم، آنچنان که استخوان هایش نمایان شود؟ از من اجازه مى خواهید که علف را ببرید و بفروشید، تا چون سفید پوستان توانگر شوید. اما چگونه پرواى آن خواهم داشت که گیسوان مادرم را ببرم؟» (رساله در تاریخ ادیان _ میرچا الیاده _ ترجمه جلال ستارى _ انتشارات سروش _ تهران _ ۱۳۷۲ _ ص ۲۴۲)در تاریخ اسطوره اى ایران زمین پرستش و ستایش ناهید به عنوان الهه آب و زندگى، مهر تائیدى بر این باور است که زن در باور انسان کهن نشانه اى است از پاکى و نیرویى براى زایندگى. هر چند برخى پژوهشگران بر این باورند که پیدایش الهه اى به نام آناهیتا و با چنین کارکرد (و به تعبیر مرحوم مهرداد بهار، کار ویژه اى)، الهام یافته از ایشتار بین النهرینى است، اما این موضوع چیزى از اهمیت این انگاره در فرهنگ ایرانى نمى کاهد. رمزینگى این پرستش از نگاهى و به تعبیرى شاید همچون فلسفه بسیارى از مذاهب به نوع و ساختار حیات شبانى آریایى هاى نخستین بازمى گردد. آناهیتا به عنوان فزاینده گله و رمه در چنین جامعه اى ارج و منزلتى شگرف پیدا مى کند. زایش و نیروى زایندگى با الهام از چنین الهگانى میسر مى شده و در نتیجه مقام چنین خداوندگارانى را بالا تر مى برده است. تا آنجا که «سوزان گویرى»، نگارنده کتاب «آناهیتا در اسطوره هاى ایرانى» تحت تاثیر این مقام والا به صراحت مى گوید: «سنت پرستش مادر _ خدایان، کهن ترین سنت مذهبى اقوام گوناگون در جهان قدیم بوده است.»

جان هینلز درباره قدرت این الهه مادینه مى نویسد: «او منبع همه بارورى ها است، نطفه همه نران را پاک مى گرداند، رحم همه مادگان را تطهیر مى کند و شیر را در پستان مادران پاک مى سازد. در حالى که در جایگاه آسمانى خود قرار دارد، سرچشمه دریاى کیهانى است. او نیرومند و درخشان، بلندبالا و زیبا، پاک و آزاده توصیف شده است. در خور آزادگى خویش تاج زرین هشت پره صد ستاره اى بر سر دارد، جامه اى زرین بر تن و گردنبندى زرین بر گردن زیباى خود دارد.» و در ادامه مى افزاید: «در ایران ناهید از احترامى عمیق برخوردار بوده، سرچشمه زندگى به شمار آمده و سپاسگزارى عمیق و صمیمانه اى را به خود اختصاص داده و هنوز نیز چنین است.» (شناخت اساطیر ایران _ جان هینلز _ ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلى _ نشر چشمه _ ص ۳۸)اردشیر دوم هخامنشى، مقتدرانه تثلیثى را وارد انگاره هاى مذهبى زمانه خود کرد که شالوده اش بر منزلت نهادن بر دو نیروى مادینه پرستیدنى یعنى مهر و ناهید استوار شده بود. ابتکار او را نیز مى توان تکاپویى در جهت باز زنده سازى دیرینگى مادر محورى در فرهنگ پرستش آدمیان قلمداد کرد. از همین دوره است که کم کم سایه روشنى از پیکره هاى الهگان مادینه بر دیواره هاى کتیبه ها ظاهر مى شود. در حالى که پیش از این هم پیکرهاى سفالینى از مادر خدایان تمدن عیلامى از دل خاک سر بر آورده بود.«زن در عیلام مقامى عظیم داشت. هیچ مرد خانواده سلطنتى شایسته سلطنت شمرده نمى شد، مگر از اعقاب ملکه نخستین، خواهر شاه بنیانگذار سلسله بوده باشد. در واقع این زنان خاندان سلطنتى بودند که حق فرمانروایى را به ارث مى بردند، ولى در عمل مردان خاندان سلطنتى وظایف ایشان را به عنوان فرمانروا انجام مى دادند.»۱ (پژوهشى در اساطیر ایران _ مهرداد بهار _ انتشارات آگاه _ ص ۴۰۲)اینجا است که باید انگاره طرح شده از سوى برخى از مورخان و اسطوره شناسان و از جمله مهرداد بهار را بپذیریم. آنجا که به بن پدرسالارانه اساطیر هند و اروپایى صحه نهاده و مى نویسد: «خدایان بزرگ هند و ایرانى، یونانى، رومى و نردى همه نرینه اند. اهمیت ایزد بانوان نیرومندى چون آناهیتا در اساطیر ایران و هرا و آفرودیت در اساطیر یونان، در حدى وسیع نتیجه در آمیختن اساطیر این قوم با اساطیر اقوام بومى است که در آنها الهه اى سخت نیرومند در مرکز آیین هاى دینى قرار داشته است.» (ادیان آسیایى _ مهرداد بهار _ نشر چشمه _ ص ۲۵) بهار معتقد است که پرستش ماد _ خدایان بیشتر با ساختار حیات کشاورزى منطبق خواهد بود. این جا است که باید نقبى هم زد به گفتارى از میرچا الیاده آنجا که مى گوید: «این نظر با طیب خاطر پذیرفته شده که زن کاشف برزیگرى بوده است… از سوى دیگر زن چون با دیگر مراکز بارورى کیهان _ زمین و ماه _ همدست بوده، خود از شان و منزلت توانایى تاثیر بر بارورى و قدرت پخش و نشر آن برخوردار مى شده است. بدین گونه نقش مقدم و اولاى زن در آغاز دوران کشاورزى، خاصه به هنگامى که این فن هنوز مزیت زنان و در تیول آنان بود، نقشى که هنوز زن در بعضى تمدن ها بر عهده دارد، توجیه مى شود. (همان _ ص ۲۵۱) اما باید پرسید که آیا ناهید با عنوان تازه اش یعنى فزاینده رمه و گله یادگارى از همین دوران و این چنین جامعه اى است؟ شاید پاسخ به این قبیل پرسش ها دشوار باشد چرا که دانسته هاى ما از تاریخ اسطوره وار اندک است و پاسخ ها در ابهام مانده اند، شاید باید منتظر کاوش هاى تازه باستان شناسى ماند براى پیدا کردن تکه هاى گمشده و تکمیل پازل شکسته تاریخ!

پى نوشت:

۱- الهه بزرگ عیلامى ها پى نیکیر نام داشت که در واقع مادر خدایان به شمار مى آمد.

منبع: روزنامه شرق